نقش “شيطان پرده” در ساز
1390/3
نوشته امير منصور رضايي
نقش “شيطان پرده” در ساز
آقاي امير منصور رضايي از بهترين شاگردان ساز سازي من هستند و اکنون نيز به عنوان همکار و کمک من و در عين حال به ساخت سه‌تار با مهر -رضايي- فعاليت دارند. ايشان دوره‌اي بازرس کانون سازندگان ساز و در دوره‌ي فعلي نيز نايب رئيس و عضو هيئت مديره سازندگان ساز خانه موسيقي مي‌باشند. با اينکه وي داراي ليسانس جغرافيا از دانشگاه شهيد بهشتي مي‌باشد، اما با عشق و علاقه بسيار، عمر خود را در راه تحقيق و ساخت ساز و خصوصا ساز سه تار صرف کرده است و در حال حاضر جزو چند نفر بهترين سازندگان سه‌تار در ايران مي باشند.
رامين جزايري
داستاني از حاج حسين يگانه، يگانه دو تار نواز خراساني نقل شده است به اين مضمون که “روزي کسي که سازي را ساخت و دو تار بر آن کشيد، هر چه کرد صداي آن ساز، درست و مطلوب نبود، تا آنکه شب در خواب شيطان به خوابش آمد و گفت من چيزي به تو ياد مي دهم که صداي سازت خوب شود ولي بايد قدري برايم بنوازي؛ وي شرط را پذيرفت و شيطان گفت در پشت سيم‌ها پرده‌اي را محکم ببند تا صداي سازت خوب شود. او اين کار را کرد و صداي ساز خوب شد و از آن پس آن پرده را شيطان پرده و محل قرار گرفتن سيم‌ها را نيز شيطانک ناميدند”
نکته جالب در اين داستان همان نقش پرده مزبور و اهميت آن در صدا دهي ساز مي‌باشد که اکنون نوازندگان ساز به اهميت آن کمتر واقفند و شايد وجود آنرا تزئيني و حتي غير ضرور مي‌دانند. بگونه‌اي که در بعضي از طراحي‌هاي سرپنجه جديد آنرا حذف کرده و در بعضي طرح ها و ايده ها با کمي شيب دادن و گذاشتن سوراخي در پشت شيطانک و رد کردن سيم ها از آن، سازندگان ساز منکر نقش پر اهميت اين پرده شده‌اند. شايد بهتر باشد قدري فلسفه وجودي آنرا بيشتر بشناسيم.
سيم مرتعش در ساز انرژي خود را که بهر وسيله -مضراب يا آرشه- بدست آورده و به ارتعاش در آمده است را به سه نوع از دست مي دهد. از دست دادن انرژي باعث کم شدن تدريجي صداي سيم مي‌شود و طنين و ماندگاري صدا به اين موضوع مربوط مي‌شود. اول مقاومت دروني سيم ساز است که جنس آن ممکن است از فلز، زه، نايلون، يا هرچيز ديگري باشد. براي کم کردن اين مقاومت حتي سعي شده در تارهاي ضخيم‌تر از مغزي ابريشمي و رشته فلزي تابيده به دور آن ساخته مي‌شود که اصطلاحا سيم فنري مي‌گويند.
دوم- مقاومت هواي اطراف سيم است، جابجايي سيم در هوا باعث مي‌شود تا قدري انرژي سيم تلف شود ولي کار خاصي براي آن نمي توان انجام داد.
سوم و مهمترين قسمت که سازندگان ساز سعي بسياري براي مهار آن و استفاده از آن در جهت توليد صداي خوش در ساز مي‌نمايند، از دست دادن انرژي از دو سر سيم است. مثال ساده که تشريح اين مسئله را آسان مي‌کند، اين است که يک طناب ضخيم را دو نفر از دو سمت به حالت کشيده نگه دارند و کسي به آن ضربه‌اي وارد کند. مسلما هر دو نفر براحتي حس مي‌کنند که طناب در سيکل‌هاي مشخص دست آنان را به حرکت در مي‌آورد و اين حرکت از محل زخمه به دو سر آن و بازگشت آن حاصل مي‌شود. حال اگر همين آزمايش را به اين طريق انجام دهيم که تنها يک سمت طناب را کسي نگاه دارد و طرف ديگر را به ستوني سيماني و ثابت ببنديم، حس مي‌کنيم که انرژي اين طناب مرتعش چون نمي‌تواند از سمت ثابت تلف شود به طرف ديگر که در دست است و تا حدودي ثبات کمتري دارد بر مي‌گردد و طرف در دست آن بيش از بار اول به لرزه در مي‌آيد.
حال بياييم و همين را در ساز رعايت کنيم. در حالي که در سازهايي چون عود، تار و حتي سنتور سعي شده که سيم با زاويه نسبتا تندي از روي شيطانک به طرف گوشي رود و امکان حرکت دادن سيم روي شيطانک به هيچ عنوان امکان ندارد و در عوض سيم روي خرک با زاويه بسيار کمي در حدود ده درجه (روي تار، سه تار و سنتور) قرار گرفته و اصلا ثبات ندارد. اين مسئله يعني اينکه انرژي سيم از سمت شيطانک به هيچ وجه هدر نمي‌رود و همه‌ي آن به خرک ساز و از آن به صفحه ارتعاش يا پوست مرتعش منتقل مي‌شود.
البته فراموش نکنيم که ساختمان هر ساز و سيم‌هاي آن با ساز ديگر فرق مي‌کند و به عنوان مثال سيم در ساز‌هاي آرشه‌اي چون قدرت ارتعاشي زيادي دارد و آرشه بصورت مضراب ممتد سيم را به ارتعاش در مي‌آورد، زاويه سيم‌ها روي شيطانک مثل خرک کم مي‌باشد ( مثل ويلن و کمانچه ) بي دليل نيست که روند تکاملي ساز‌ها اين قدر طولاني است و روي هر ساز زماني بيش از يک قرن بايد کار و آزمايش شود تا به بهترين کارائي برسد.
اين موضوع (يعني از دست دادن تدريجي انرژي سيم ها) بسيار اهميت دارد و به همين دليل در سازهايي که فرم سر پنجه تار و سه تار تغير کرده‌اند باعث عوض شدن صداي ساز نيز شده‌اند در حالي که ممکن است در نگاه اول تصور شود که نحوه کوک کردن و تغير سرپنجه و گوشي نبايد باعث تغيرات صوتي در ساز شود. البته اگر مجموعه ساز را بصورت دستگاهي که داراي اجزاي متغير و کوچک است و در کارکرد با يکديگر باعث توليد صدايي زيبا و دل‌نشين مي‌گردد، بدانيم مي‌بايد که با تغير در هر قسمت به نقش آن و تاثير آن بر ديگر اجزاي مجموعه دقت کرد و آنرا به صورت ديگري ساخت.
بهر صورت توضيح همه‌ي اين نکات به اين دليل بود که نقش و اهميت شيطان پرده را براي شما بازگو کنيم. به همين دلايل گفته شده هرگونه شل بودن اين پرده و يا فاصله افتادن آن با شيطانک و يا گشاد شدن تدريجي آن در اثر فشار سيم ها باعث تغير در صداي ساز مي‌شود و انرژي مضراب ديگر براي خرک و صفحه ساز کافي نمي‌باشد و صداي ساز اصطلاحا “اُفت” مي‌کند. لذا بايد در هر دوره تعمير آنرا به دقت بررسي کرد و در صورت بروز مشکل و کم شدن فشار آن بر سيم‌ها در پشت شيطانک آنرا تعويض کرد.