جفت نبودن سيم تار
1392/1/17
نوشته رامين جزايري
يکي از گرفتاري‌هاي هميشگي تارنوازان ,جفت ناخواندن دو سيم يک کوک – مثل جفت‌هاي سفيد و زرد تار هستند. البته در چند سال اخير بعضي از تارنوازان و يا سازندگان ساز موفق به گشودن اين “راز” به ظاهر پيچيده شده‌اند. چه بسياري از سازها که توسط سازندگان و يا نوازندگان بي‌دليل دستکاري شده و دسته ساز و يا حتي قسمتي از کاسه را تراشيده‌اند تا مثلا اين مشکل را حل کنند. اما به طور کلي اين مسئله هنوز معضلي بزرگ پيش روي نوازندگان است.
بايد بياد داشته باشيم که رفع چنين مشکلاتي در سازهاي ما راه را براي بيشتر مورد استفاده قرار گرفتن تارو سهولت در نوازندگي، بهتر و بسرعت باز مي‌کند و نبايد انتظار داشت که نوازنده‌اي که دليل و راه‌حل رفع اين اشکالات تکنيکي و حتي روش صحيح کوک کردن ساز را نمي‌داند بتواند با اين ساز به سطوح ممتاز نوازندگي برسد، که گاه حتي توقع جهاني شدن تار را نيز در سر مي‌پرورانند.
قبل از اينکه وارد مسئله اصلي شويم بهتر است تا سيم‌هاي ساز را تعويض نموده و از يک جنس بودن هر دو جفت سيم مطمئن شويم. زيرا معمولا سيم‌ها پس از مدتي (بين سه هفته تا سه ماه) بستگي به مقدار و نوع نوازندگي کيفيت يکسان خود را از دست مي‌دهند و در سيم‌ها ناجفتي بوجود مي‌آيد.
در ابتدا براي حل مسئله بايد ببينيم که مشکل دقيقا چيست؟ براي مثال سيم‌هاي سفيد را در نظر بگيريد. ما دو سيم يک قطر و يک جنس داريم که آنها را به وسيله‌ي گوشي دقيقا به يک اندازه کشيده‌ايم و حال دو سيم در حالت دست باز صداي يکساني توليد مي‌کند. حال، فرضا در نقطه‌اي ثابت – مثلا در وسط طول سيم – پرده‌اي مي‌بنديم و انگشت را در پشت آن قرار مي‌دهيم و در اين حالت بايد هردو سيم يک صداي يکسان توليد کنند اما اين اتفاق نمي‌افتد و دو صداي مختلف مي‌شنويم. علت چيست؟
بطور قطع طول دو سيمِ کوتاه شده و انگشت گذاري شده متفاوت است. در اينجا بايد دقت بسيار زيادي داشت زيرا پرده ساز معمولا بصورت مورب نيست و تنها دليل اختلاف طول دو سيم در اختلاف ارتفاع دو سيم نسبت به دسته ساز مي‌باشد. (البته فرض ما بر اين است که پرده ساز نو نباشد زيرا پرده نو قدري کلفت و نازک است و بايد براي تنظيم ارتفاع سيم‌ها و شنيدن صداي واقعي سيم‌ها مدتي با پرده‌ها، ساز زده شده باشد تا اصطلاحا پرده‌ها جا افتاده باشد و سطح روي آن صاف و صيقلي باشد.)
پس در اينجا تنها اختلاف ارتفاع از موقعيت قرار گرفتن دو سر سيم چه بروي خرک ساز و چه بر شيطانک ساز حاصل مي‌شود و همانطور که گفتيم اين عدم تعادل بسيار ظريف و نه در حد ميليمتر بلکه در حد ميکرون است. از آنجايي که روي دسته‌ي ساز و خصوصا در محل سيم‌هاي سفيد دسته ساز قدري شيب داشته و اصطلاحا روي دسته گرده است، سيم سفيد اول (يعني سيم پاييني) از محل شيطانک و خرک بايد قدري تو رفته‌تر از سيم دوم باشد که متاسفانه در بعضي خرک‌هاي بازاري فرم گرده و کروي بودن روي دسته بروي خرک و شيطانک اعمال نمي‌شود و لذا هنگام انگشت گذاري سيم اول قدري از سيم دوم بيشتر بطرف دسته فشار داده مي‌شود که حاصلي جز توليد دو صداي مختلف ندارد. اين اتفاق در بالاي دسته ساز کمتر و هرچه بطرف پايين دسته (يعني کاسه‌ي ساز) مي‌رويم اختلاف اصوات بيشتر مي‌شود و در بعضي سازها حالتي گوش آزار بوجود مي‌آورد. البته اختلاف جزئي صدا در روي نت‌هاي ساز باعث توليد صدايي قدري گيراتر و رساتر مي‌شود و هم کوک بودن بسيار بسيار دقيق صداي ساز را قدري نازک و لاغر مي‌کند و به همين دليل توصيه نمي‌شود که صداها خيلي زياد همسان باشند.
اما تنظيم ارتفاع شيارهاي خرک و شيطانک کاري بسيار دقيق مي‌باشد و تنها از عهده سازندگاني بر‌مي‌آيد که اطلاع کافي از فن نوازندگي دارند (و يا شايد از نوازندگاني بر‌آيد که اطلاعي از ساخت ساز داشته باشند) بهر صورت مبتديان نبايد تنها بواسطه اطلاع از اشکال فني، ساز را دستکاري کنند.
در مورد خاص ديگري که علي‌رغم تنظيم بودن شيارهاي خرک اين ناجفتي شنيده مي‌شود اين است که در اثر مرور زمان و فشار سيم بم خرک ساز به طرف داخل کاسه فرو رفته باشد و سمت سيم‌هاي سفيد بالاتر آمده باشد و اين مسئله موجب بلندتر شدن و فاصله گرفتن سيم اول سفيد از روي دسته شده باشد که راه حل آن در صورت شديد بودن اين مشکل، تعويض پوست و تنظيم ارتفاع صحيح خرک نسبت به دسته مي‌باشد.